Historia Żychlina
Żychlin i Żydzi.
ŻYCHLIN Początki osadnictwa żydowskiego w Żychlinie przypadają na początek XVIII wieku. W zachowanych materiałach archiwalnych żychlińscy Żydzi po raz pierwszy wzmiankowani są w latach 1734-1735.. Według informacji z 1765 roku społeczność żydowska była zorganizowana – istniał kahał, liczący 311 osób. Wydany w 1883 roku „Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” opisując Żychlin z końca XIX wieku, podawał, że w miejscowości żyje „mieszkańców stałych 6.396 (4.018 chrześcijan, 2.378 żydów), niestałej ludności 1.434 (971 chrześcijan, 363 żydów)”. Żydzi niemal całkowicie zdominowali handel miasta. Pod koniec XIX wieku z ogólnej liczby 184 sklepów, tylko siedem nie było własnością Żydów.
Nie znamy dokładnej daty wzniesienia pierwszej synagogi w Żychlinie. Wiadomo, że wydany przez biskupa gnieźnieńskiego Antoniego Ostrowskiego w 1780 roku dokument zezwalający na wzniesienie drewnianej synagogi, wzmiankował istnienie starej bóżnicy, „z upływem czasu zniszczonej i teraz podupadłej”. Sto lat później gmina żydowska w Żychlinie wybudowała nową, murowaną synagogę. Gmach ten zachował się do dziś.
Podobnie jak w innych miastach Mazowsza, także w Żychlinie wielu zwolenników miał chasydyzm. W 1840 roku w mieście osiadł uczeń Symchy Bunema z Przysuchy, Szmuel Abba, zwany też Starym Rebe z Żychlina ( 1809 – 1879) , który zapoczątkował dynastię miejscowych cadyków. Uważany za cudotwórcę, Szmuel Abba nauczał, że nie wystarczy tylko wyrażać skruchę, ale skruchę należy okazywać przez naukę pism religijnych. Chasydzi z Żychlina pozostawali pod wpływem „sprawiedliwych” z Góry Kalwarii. Następcami Szmuela był jego syn Mosze Natanel Żychliński (zm. w 1912 r.) oraz jego wnuki: Sydia Henoch Żychliński, Efraim Meir Gad Żychliński, Mosze Natanel Żychliński, Menachem Żychliński i Szmul Abraham Abba Żychliński. Wszyscy potomkowie Mosze Natanela zginęli w latach Holocaustu.
Na przełomie XIX i XX wieku liczba ludności żydowskiej w Żychlinie spadła, jednak mimo to w pierwszym spisie powszechnym II Rzeczyspolitej z 1921 roku, 2.701 mieszkańców miasta zadeklarowało pochodzenie żydowskie. W Żychlinie aktywną działalność prowadzili syjoniści.. W 1932 roku z inicjatywy partii Poalej Syjon utworzono tu kibuc, mający na celu szkolenie przyszłych osadników palestyńskich.
Wojska hitlerowskie zajęły Żychlin w dniu 17 września 1939 roku. Następnego dnia wszyscy żydowscy mężczyźni zostali aresztowani i przez trzy dni przetrzymywani w kościele. Na początku 1940 r. część żychlińskich Żydów deportowano do obozów koncentracyjnych.W czerwcu 1940 roku w mieście utworzono dwa getta; jedno między dzisiejszymi ulicami Narutowicza i Traugutta, drugie na tzw. Fabianówce (ul. 1 Maja). Na czele Judenratu stanął Rozenberg (zwany Aldkiem) oraz Oberman – szef policji. Komendantem drugiego getta został H. Rozenblum.Wkrótce dołączyły do nich osoby przesiedlone z innych miejscowości. W 1942r. nastąpiła likwidacja żychlińskiego getta. . Trudne warunki sanitarne szybko przyniosły epidemię tyfusu. W lutym 1942 roku na ulicach miasta naziści rozstrzelali kilkuset Żydów. Tych, którym dane było przetrwać koszmar życia w getcie, terror, głód i choroby, w dniu 3 marca 1942 roku, w święto Purim, wywieziono do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem.